Η πρόσφατη δημοσίευση εικόνας του Τραμπ ως Πάπα πυροδότησε αντιδράσεις, ειδικά στους κόλπους της καθολικής κοινότητας παγκοσμίως. Η εικόνα αναδεικνύει τη συνύφανση πολιτικής, εικονογραφίας και θρησκευτικής ευαισθησίας στη δημόσια σφαίρα.
Η απόδοση παπικής μορφής στον Τραμπ ενέχει, εκ πρώτης όψεως, στοιχεία σαρκασμού: ο πολιτικός που έχει κατηγορηθεί επανειλημμένα για ρητορική διχασμού, για κυνισμό, για εμμονική σχέση με την εξουσία, ντύνεται με τα σύμβολα της ταπεινότητας, της συγχώρεσης, της ηθικής αυθεντίας, αλλά και του παπικού αλάθητου. Για πολλούς Καθολικούς, η εικόνα θεωρήθηκε βλάσφημη ή, τουλάχιστον, ανάρμοστη· όχι μόνο επειδή οικειοποιείται ένα σύμβολο ιερής σημασίας, αλλά και επειδή ενσωματώνει μια φιγούρα που έρχεται σε αντίθεση με τις βασικές αξίες του χριστιανισμού όπως τον αντιλαμβάνεται το Βατικανό: αλληλεγγύη, ειρήνη, συμπερίληψη.
Ωστόσο, η αντίδραση δεν αφορά μόνο τη θρησκεία, και γι’ αυτό επιτρέπει τη σκιαγράφηση της αληθινής σαγήνης του αλλόκοτου. Η εικόνα του Τραμπ ως Πάπα εγγράφεται σε ένα ευρύτερο φαινόμενο: την αποϊεροποίηση του πολιτικού μέσω της ειρωνείας και της υπερβολής, αλλά ταυτόχρονα και τη θεοποίηση του πολιτικού προσώπου από το ίδιο του το κοινό.
Ανοίγει παρένθεση. Στο σημείο αυτό, ο αναγνώστης θα μπορούσε να αναλογιστεί το εγχώριο παράδειγμα του Στέφανου Κασσελάκη. Αποϊεροποίηση του πολιτικού μέσω υπερβολής και ταυτόχρονη θεοποίηση. Θυμίζω την εμμονή τόσο στην εικόνα του όσο και στην αδιαμεσολάβητη σχέση με τον πολίτη, την οποία ευαγγελιζόταν με κάθε ευκαιρία. Επισημαίνω, επιπροσθέτως, ότι και η Ζωή Κωνσταντοπούλου υπογραμμίζει το ίδιο αδιαμεσολάβητο. Κλείνει παρένθεση.
Οι υποστηρικτές του Τραμπ συχνά βλέπουν σε αυτόν μια μορφή “εκλεκτού”, έναν σωτήρα ενάντια σε ένα “διεφθαρμένο” σύστημα. Η απεικόνισή του με παπικά σύμβολα, λοιπόν, αν και ενδεχομένως σατιρική, μπορεί να λειτουργήσει αντιστρόφως: ως ενίσχυση του “μυθολογικού” του προφίλ. Το φαινόμενο όμως δεν είναι ίδιον του Τραμπ. Ο Μπαράκ Ομπάμα, για παράδειγμα, έχει απεικονιστεί στα μέσα ως Μεσσίας, και έχει επιτρέψει, πιθανώς και ενθαρρύνει, να καλλιεργηθεί ο παραλληλισμός, αν και, ομολογουμένως, όχι με τον τρόπο και την τραχύτητα της τραμπικής μανιέρας.
Τα φαινόμενα αυτά μας φέρνουν αντιμέτωπους με ένα φαινομενικά βαθύτερο ερώτημα: πού σταματά η τέχνη και η ελευθερία του λόγου και πού αρχίζει η προσβολή του ιερού; Ερώτημα το οποίο μας απασχόλησε, πρόσφατα, με το περιστατικό βανδαλισμού στην Εθνική Πινακοθήκη.
Λέω όμως φαινομενικά βαθύτερο ερώτημα, γιατί το πεδίο των μαχών έχει πλέον μετατοπιστεί. Η μετανεωτερική κουλτούρα της εικόνας θολώνει τα όρια. Οι μορφές πολιτικής σάτιρας που άλλοτε περιορίζονταν σε γελοιογραφίες στον Τύπο, τώρα γίνονται viral μέσα σε μερικές ώρες. Όμως, όταν η εικονογράφηση πατά πάνω σε σύμβολα πίστης, ο κίνδυνος να ενεργοποιήσει τραυματικές ή ιερές αντιλήψεις είναι πάντα πολύ υψηλός.
Η εικόνα του Τραμπ ως Πάπα δεν είναι απλώς βλάσφημη ή προκλητική. Είναι ένα καλειδοσκόπιο κοινωνικών εντάσεων, πολιτικής προσωπολατρίας και εύθραυστης ισορροπίας μεταξύ τέχνης, πίστης και δημόσιου λόγου. Μας καλεί όχι να τη λογοκρίνουμε, αλλά να τη διαβάσουμε προσεκτικά, ως σύμπτωμα της εποχής.
Το φαινόμενο μπορεί να εντυπωσιάζει, να ξενίζει, να προκαλεί, αλλά συνιστά απλή μετεξέλιξη τακτικών και τακτικισμών του παρελθόντος.
Η ζωγραφική του Ζακ-Λουί Νταβίντ (David), για παράδειγμα, απέδωσε τον Ναπολέοντα σχεδόν ως θεϊκή φιγούρα – με φωτοστέφανο και υπερφυσική μεγαλοπρέπεια. Η χρήση του ιερού ύφους για την πολιτική εξουσία έχει βαθιές ρίζες. Το άγαλμα του Οκταβιανού Αυγούστου «Αύγουστος της Πρίμα Πόρτα» απεικονίζει τον αυτοκράτορα ξυπόλυτο, με το νήπιο Έρωτα στα πόδια του. Μπορεί αυτά να μην κομίζουν κάτι αξιοσημείωτο στα μάτια του σημερινού θεατή, αλλά στην εποχή τους αποτελούσαν συνδηλώσεις της θεϊκής καταγωγής του – θετός υιός του Ιούλιου Καίσαρα, η οικογένεια του οποίου υποτίθεται ότι είχε καταγωγή από την Αφροδίτη. Το άγαλμα εξάλλου συνιστά εξιδανικευμένη αναπαράσταση, μέρος του προγράμματος της αυτοκρατορικής “προπαγάνδας”.
Ανέφερα ήδη τον Μπάρακ Ομπάμα ως Μεσσία. Έχουν υπάρξει όμως και απεικονίσεις του Πούτιν ως Άγιου της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Κάθε εποχή έχει τα εργαλεία της για τη δημιουργία και προώθηση ενός εκλεπτυσμένου πλέγματος συμβόλων που τείνουν να λειτουργούν τόσο σε ένα πρώτο, συνειδητό επίπεδο όσο και βαθύτερα, μέσα από τους ιδιότυπους μηχανισμούς της εικόνας.
Στη μετανεωτερικότητα, ειδικά στον ψηφιακό κόσμο, οι εικόνες δεν συνοδεύονται απαραίτητα από συγκείμενο, δεν υπακούουν σε κάποια αυθεντία ή κανονιστικό κώδικα. Μια εικόνα όπως αυτή του Τραμπ ντυμένου ως Πάπα δεν χρειάζεται λεζάντα, ούτε εξήγηση: μιλάει από μόνη της, αλλά το μήνυμα που προτάσσει είναι σκόπιμα αμφίσημο, ρευστό, και εξαρτημένο από το βλέμμα του εκάστοτε θεατή.
Η εικόνα του Τραμπ δεν παραπέμπει σε κάποιο αληθινό γεγονός (ο Τραμπ δεν ήταν Πάπας, ούτε σχετίζεται με τον ρόλο), ούτε σε μια καθαρή φαντασίωση· αποτελεί κάτι ενδιάμεσο, ένα «υπερ-πραγματικό» είδωλο που έχει αποκτήσει δική του οντότητα – όπως θα έλεγε γνωστός Γάλλος θεωρητικός. Η εικόνα δεν αναπαριστά απλώς την ειρωνεία της υπερβολής, αλλά αποκτά σημειολογική ζωή μέσα από τη διάδοσή της.
Παραθέτω από το «Trump accused of ‘mocking’ Catholics after posting image of himself as pope» (The Guardian, 4/5/25) της Lisa O’Carroll.
«Ο πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας Ματέο Ρέντσι χαρακτήρισε την εικόνα ντροπιαστική. “Αυτή είναι μια εικόνα που προσβάλλει τους πιστούς, προσβάλλει τους θεσμούς και δείχνει ότι ο ηγέτης του δεξιού κόσμου απολαμβάνει να παριστάνει τον κλόουν”, έγραψε στην πλατφόρμα Χ».
«Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Καθολική Διάσκεψη της Πολιτείας της Νέας Υόρκης, που εκπροσωπεί τους επισκόπους της πολιτείας, κατηγόρησε τον Τραμπ για χλευασμό. “Δεν υπάρχει τίποτα έξυπνο ή αστείο σε αυτή την εικόνα, κύριε Πρόεδρε”, έγραψαν. “Μόλις κηδέψαμε τον αγαπημένο μας Πάπα Φραγκίσκο και οι καρδινάλιοι ετοιμάζονται να μπουν στο κονκλάβιο για να εκλέξουν τον νέο διάδοχο του Αγίου Πέτρου. Μην μας χλευάζετε».
«Ο Ρεπουμπλικανός γερουσιαστής Λίντσεϊ Γκρέιαμ, στενός σύμμαχος του Τραμπ, συνέχισε τις δηλώσεις που οι καθολικοί ηγέτες της Νέας Υόρκης είχαν χαρακτηρίσει ως χλευαστικές. “Ενθουσιάστηκα όταν άκουσα ότι ο Πρόεδρος Τραμπ είναι ανοιχτός στην ιδέα να γίνει ο επόμενος Πάπας. Θα ήταν πραγματικά μια χαρακτηριστική περίπτωση “αουτσάιντερ”, αλλά θα ζητούσα από το παπικό κονκλάβιο και τους καθολικούς πιστούς να φανούν ανοιχτόμυαλοι απέναντι σε αυτή την πιθανότητα!” έγραψε στην πλατφόρμα Χ.
“Ο πρώτος συνδυασμός Πάπα–Προέδρου των ΗΠΑ έχει πολλά πλεονεκτήματα. Περιμένω τον λευκό καπνό... Trump MMXXVIII!”».
«Ο Τζακ Ποσόμπιεκ, ινφλουένσερ της άκρας δεξιάς και σύμμαχος του Τραμπ, ο οποίος συμμετείχε πρόσφατα σε καθολική προσευχή, τον Μάρτιο στο θέρετρο του Τραμπ στη Φλόριντα, υπερασπίστηκε επίσης τον πρόεδρο. “Είμαι καθολικός. Όλοι αστειευόμαστε όλη την εβδομάδα για την επερχόμενη επιλογή Πάπα. Το λένε αίσθηση του χιούμορ”, έγραψε στην πλατφόρμα Χ».
Σε αυτή τη ρευστότητα του βλέμματος του κάθε θεατή συμβάλλει καταλυτικά το οικοσύστημα των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης. Η εικόνα του Τραμπ ως Πάπα μπορεί να αναπαραχθεί από έναν σκιτσογράφο με σατιρική πρόθεση, να κοινοποιηθεί από έναν πολιτικό αντίπαλο ως ειρωνικό σχόλιο, αλλά την ίδια στιγμή να κυκλοφορήσει σε ομάδες υποστηρικτών του με εντελώς διαφορετική ανάγνωση – ως επιβεβαίωση μιας υποτιθέμενης “θεϊκής αποστολής” του πρώην προέδρου. Έτσι, η ίδια εικόνα λειτουργεί διττά και αντιφατικά: ως εργαλείο αποδόμησης αλλά και ως όχημα μυθολογίας.
Εικάζω ότι γνωρίζετε τι είναι το user-generated content, μέσω του οποίου ο καταναλωτής «μετασχηματίζεται από παθητικός αποδέκτης σε ενεργός συμμετέχων». Στα ΜΚΔ είμαστε όλοι και ενεργοί συμμετέχοντες ως content creators. Ιδού λοιπόν η αληθινή σαγήνη του αλλόκοτου: Στη λογική προέκταση του user-generated content ελλοχεύει η επανανοηματοδότηση μέσω του χρήστη. Το νόημα δεν είναι σταθερό αλλά παραγόμενο κάθε φορά εκ νέου ανάλογα με το πολιτισμικό, πολιτικό ή συναισθηματικό πλαίσιο του κάθε θεατή. Αν αυτός ο συλλογισμός ξενίζει, είναι γιατί διαφεύγει το σύνηθες πλαίσιό του. Ο Ρολάν Μπαρτ μίλησε για τον «θάνατο του συγγραφέα». Στο οικοσύστημα των ΜΚΔ μιλάμε πλέον για τον θάνατο του δημιουργού της εικόνας, αφού αυτή αποκόπτεται από την αρχική πρόθεση, αυτονομείται και επανασυγγράφεται (sic) διαρκώς.
Αναλογιστείτε ότι και τα έργα που βανδαλίστηκαν στην Εθνική Πινακοθήκη λειτούργησαν με παρόμοιο τρόπο. Ο βουλευτής της Νίκης, οι ακροδεξιοί ψηφοφόροι του, η διευθύντρια της πινακοθήκης, αριστεροί, δεξιοί, απολιτίκ θεατές, όλοι νοηματοδότησαν τα έργα εκ νέου με τρόπους που τείνουν να ενισχύουν το αφήγημα του echo chamber στο οποίο ανήκουν – με άλλα λόγια, το πολιτισμικό, πολιτικό ή συναισθηματικό πλαίσιο που τους καθορίζει. Επαναλαμβάνω: ο δημιουργός της εικόνας είναι νεκρός. Το μήνυμα της εικόνας επανασυγγάφεται (sic) αενάως. Το πεδίο της εικόνας ως κυρίαρχο μέσο κατευθύνει πλέον προτιμήσεις και ιδεολογικές (ανα)κατατάξεις.
Η εικόνα του Τραμπ ως Πάπα λειτουργεί ως πολύτροπο σύμβολο: μια κινούμενη, ρευστή αναπαράσταση που επιτρέπει τόσο την κριτική όσο και την επιβεβαίωση ενός πολιτικού αφηγήματος. Αντί να ανήκει στον έναν ή τον άλλο πόλο (ιερό ή βλάσφημο, πραγματικό ή ψευδές), κατοικεί στην ενδιάμεση ζώνη του εικονικού, του ψηφιακά πολλαπλασιαζόμενου, του σημασιολογικά αμφίθυμου.