Οι μεσαιωνικές ορολογίες με θέλγουν. Για παράδειγμα ο βασιλικός χαρακηρισμός «ο λίζιος», επι ευγενών, σημαίνει επακριβώς τον υπάλληλο που υπόκειται σε leasing, είναι υπόλογος. Παρομοίως «οι έχοντες την ενοχήν» σε κρατικά ή βασιλικά έγγραφα σημαίνουν επακριβώς «οι υπόλογοι».
Είναι αφάνταστη η μεσαιωνική γραμματολογία που περιλαμβάνει μια υπεράνθρωπη προσπάθεια να υπάρξει αληθινή, γνήσια γραφειοκρατία. Και είναι απίστευτο ποσο επηρεάστηκαν από αυτήν, τόσο οι δυτικες χώρες, όσο και τα φιρμάνια και κιτάπια των Οθωμανών. Βέβαια, η καθ ήμάς ανατολή, υπερτερεί στην προσεκτική καταγραφή των στατιστικών του βασιλείου ή της αυτοκρατορίας. Κατάλογοι κτηματολογικων αναγραφών, οικογενειακά δένδρα και καταγραφές κτημάτων κα περιουσιακών στοιχείων αφθονούν- σπανιότερα έχουν θέση σε τοιχογραφίες όπου υπάρχουν βιογραφικές ερμηνείες
Ας σημειωθεί πως οι κρατικοί υπάλληλοι είχαν αυστηρά κριτήρια πρόσληψης και απαιτουσαν μνημονικο και αποσήθιση δεκάδων κανόνων. Σε κάθε περίπτωση μετά τον 11ο αιώνα όλη η Ευρώπη διέθετε διαφόρων μορφών ελεγκτικούς μηχανισμούς, με κύριο επιχειρησιακο ζήτημα την νίκη του Γουλιέλμου Κατακτητή των Νορμανδών μετά την μάχη του Χάστινγκς, που προκάλεσε στην νότια και κεντρική Αγγλία μια εκτεταμένη απογραφή πληθυσμου με παράλληλη καταγραφή των οικονομικων πόρων, που έμεινε ως βίβλος, ήτοι το Domesday book.
To βυζαντινό διοικητικό σύστημα ήταν μακροβιώτερο και πολύ περισσότερο αποτελεσματικό, παρά τις πολεμικές ατυχίες μετά τους Κομνηνούς.Βαλκάνια και Ανατολία ήταν χωρισμένες περιοχές σε «θέματα» (περιφέρειες) υποδιαιρούμενα σε «κατεπανίκια», διοικούμενα από στρατηγό και κατεπάνω αντίστοιχα. Κάθε κατεπανίκιο περιλάμβανε την λεγόμενη «ρίζα χωρίου» ήτοι έναν οικισμό που περνούσε από λεπτόλογη απογραφή. Αυτα τα πολύτιμα έγγραφα πρωτοεκδόθηκαν από τα μέσα του 19ου αιώνα και εφεξής ,΄ενώ μελετήθηκε η περιοχή της Σμύρνης από την Αρβελέρ και το κτηματολογιο των Θηβών από τον Σβορώνο. Η έκδοση των αρχειων της Πάτμου και άλλων περιοχών, ακολούθησε με κορωνίδα την έκδοση των αρχείων του Άθωνα.
Υπήρξε απογραφή ανά 20 περίπου χρόνια, ιδίως των ετών 1300, 1320 και 1340,αλλά και υπό πυκνές αναθεωρήσεις. Χαρακτηριστικά, η επιδρομή της καταλανικής Εταιρείας, στο τέλος της δεκαετίας του 1310 αποτυπώνεται ανάγλυφα στα έγγραφα.
Έργο που αποτύπωνε το σύνολο των απογραφών, υπήρξε ένα:η έκδοση της Αγγελικής Λαϊου Peasant society on Late roman Empre του 1977, η οποία χρησιμοποίησε υπολογιστή για τις φορολογικές αξίες. Ας σημειωθεί πως από το 1973 έως το 1977 είχε προβεί στην ανάλυση των απογράφων με λογαριασμους στο χέρι. Γενικά η απογραφή περιελάμβανε περίπου 5000 καταγεγραμμένους πολιτες του Βυζαντίου, με πολύτιμες τοπογραφικές και χαρτογραφικές πληροφορίες, με τα παραγωγικά κτίσματα, τους επαγγελματίες, τις οικογενειακές δομές.Αν ενδιαμέσως ελεγχθουν και πιστοποιηθουν οι εκατοντάδες γραπτές αναφορές, τα τοπωνύμια και η χρονολογημένη προσωπογραφία των μνημονευομένων επισήμων και ανεπισήμων προσώπων της παλαιολογειας τουλάχιστον περιόδου και ερευνηθουν τα πολυάριθμα συμβόλαια μεταβιβάσεων της εποχής, ο ελληνικος μεσαίωνας, μεσκληρή δουλειά, είναι καθαρός, ερμηνεύσιμος και ερμηνευμένος.
Φυσικά, η γεωγραφική υφήγηση είναι ημιτελής, αλλά περιοχές όπως η κεντρική Μακεδονία, η Λήμνος και αρκετοί τόποι των πινάκων διανομής της Ρωμανίας από τους Φράγκους, φέρουν ανάγλυφο το πολιτιστικό εκτύπωμα της περιοχής αυτής. Σε αυτό το έργο, «οι έχοντες την ενοχήν» παλαιοί διαχειριστές του μεσαιωνικού χώρου είναι πολύτιμες προσθήκες στην μεσαιωνική προσωπογραφία.